Celem prawa spadkowego jest przede wszystkim zapewnienie realizacji woli zmarłego. Należy jednak pamiętać, że prawo do dysponowania swoim majątkiem nie ma charakteru absolutnego. Obok niego w różnych systemach prawnych istnieją instytucje pozwalające na uzyskanie pewnej części spadku przez najbliższą rodzinę zmarłego, co jest niezależne od jego woli. Uprawnienie to tłumaczone jest potrzebą ochrony osób najbliższych spadkodawcy.

W porządkach prawnych państw europejskich istnieją dwa podstawowe rodzaje zabezpieczenia rodziny spadkodawcy: zachowek i rezerwa. Na marginesie warto zauważyć, że w systemie common law istnieje jeszcze inne podejście, polegające na przyznaniu znaczącej roli sądowi w kształtowaniu podziału spadku. Wspomniany zachowek, występujący obecnie m.in. w Polsce i Niemczech, polega na tym, że po stronie osób najbliższych (małżonek, zstępni i wstępni) powstaje roszczenie umożliwiające domaganie się określonej części spadku od spadkobierców powołanych do dziedziczenia. Zazwyczaj jest to 1/2 udziału spadkowego, który dana osoba otrzymałaby w przypadku dziedziczenia ustawowego. Gdy uprawniony jest stale niezdolny do pracy, udział ten wynosi 2/3 (dotyczy prawa polskiego). Roszczenie z tytułu zachowku nie powstaje, gdy spadkodawca dokona wydziedziczenia danej osoby.

Instytucja rezerwy opiera się na innym założeniu. W tym przypadku nie powstaje roszczenie, spadek jest natomiast z mocy prawa dzielony na (co najmniej) dwie części. Jedną z nich spadkobierca może swobodnie dysponować, druga z mocy prawa przynależy do osób najbliższych. Część nierozporządzalna nie jest więc objęta swobodą dziedziczenia. Instytucja rezerwy występuje m.in. we Francji.

Odmianą rezerwy jest występująca w Hiszpanii mejora. Spadek jest tam dzielony nie na dwie, lecz na trzy części. Pierwsza, tzw. legitima estricta, nie podlega swobodzie testowania. Podlega ona dziedziczeniu według reguł dziedziczenia ustawowego. Druga z części – tercio de mejora – polega na tym, że spadkodawca może nią rozporządzać wedle swego uznania, jednak tylko na rzecz określonego kręgu osób (dzieci i dalsi zstępni, krąg osób jest taki jak w przypadku dziedziczenia ustawowego). Trzecią częścią spadku spadkodawca może rozporządzać bez ograniczeń. Warto zauważyć, że gdy zmarły nie skorzystał z możliwości ustanowienia tercio de mejora, ta część spadku zostaje inkorporowana do legitima estricta, a więc części nieobjętej swobodą testowania.

Zachowek i rezerwa (oraz jej podtyp występujący w prawie hiszpańskim – mejora) to instytucje, które starają się „pogodzić” prawa stojące wobec siebie w opozycji – swobodę testowania oraz ochronę osób najbliższych. W ostatnich latach w państwach europejskich widoczna jest tendencja do prowadzenia prac nowelizacyjnych w tym zakresie. Podnosi się, że zmiany zachodzące we współczesnym społeczeństwie sprawiają, że omawiane instytucje tracą na aktualności. Przykładowo, przejście od rodziny wielopokoleniowej do tzw. rodziny nuklearnej (nuclear family) powoduje, że krąg osób uprawnionych z tytułu zachowku lub rezerwy może wydawać się zbyt szeroki. W Hiszpanii prawo spadkowe może być stanowione nie tylko na poziomie krajowym, ale także we wspólnotach autonomicznych. Niektóre z comunidades autónomas zdecydowały o innym unormowaniu instytucji prawa spadkowego. Na przykład w Katalonii mejora w ogóle nie występuje, a część podlegająca swobodzie testowania może wynieść nawet 75% całości spadku. 

Na marginesie warto zauważyć, że prace nad zmianami w prawie spadkowym prowadzone są również w Polsce. Nie dotyczą one wprawdzie wprost zachowku, ale wpisują się w ogólną tendencję do ograniczania możliwości otrzymania spadku przez osoby spokrewnione lub spowinowacone, ale w rzeczywistości obce zmarłemu. Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowuje obecnie zmianę m.in. przepisu art. 934 par. 2 i 3 kodeksu cywilnego, która ma wykluczyć z dziedziczenia ustawowego dalekich krewnych, którzy obecnie często (ze względu m.in. na wskazane wcześniej zmiany w modelu rodziny, większą mobilność społeczną itd.) nie utrzymują kontaktu ze spadkodawcą. Kolejna planowana zmiana to przykładowo ograniczenie możliwości otrzymania spadku przez osobę, która uchylała się od ciążącego na niej obowiązku alimentacyjnego względem zmarłego.

Planowany termin przyjęcia projektu przez Radę Ministrów to IV kwartał 2021 r. Prognozuje się, że zmiany w polskim prawie spadkowym mogą wejść w życie już w 2022 r.

Agata Grochowska, Junior Associate w esb Adwokaci i Radcowie Prawni